Blockchain có thể giúp giảm thiên kiến giới trong AI, bảo vệ việc làm của phụ nữ

Theo một báo cáo mới đây của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO), sự phát triển nhanh chóng của trí tuệ nhân tạo dạng sinh (generative AI) đang làm gia tăng nguy cơ mất việc làm đối với lao động nữ, đặc biệt tại các quốc gia thu nhập cao. Đáng chú ý, tỷ lệ công việc của phụ nữ bị đe dọa cao gấp ba lần so với nam giới. Trong bối cảnh đó, công nghệ “từ” blockchain đang được nhắc đến như một giải pháp tiềm năng nhằm đối phó với thiên kiến giới trong các hệ thống AI và bảo vệ quyền lợi của phụ nữ trên thị trường lao động.

Cụ thể, theo báo cáo của ILO ngày 24 (giờ địa phương), khoảng 10% nghề nghiệp của phụ nữ tại các nước phát triển có nguy cơ bị công nghệ AI thay thế – đặc biệt là ở các vị trí hành chính, văn phòng, nơi vốn có tỷ lệ lao động nữ tham gia cao. Ngược lại, tỷ lệ này đối với lao động nam chỉ dao động quanh mức 3–4%. Điều này cho thấy nguy cơ thu hẹp không công bằng sự tham gia của phụ nữ vào thị trường lao động ngày càng trở nên rõ ràng.

Điểm mấu chốt nằm ở cách AI được huấn luyện: phần lớn thuật toán sử dụng dữ liệu lịch sử vốn chứa đựng định kiến giới sâu sắc. Chẳng hạn, khi được yêu cầu tạo hình ảnh “nhà lãnh đạo”, AI thường trả về hình ảnh nam giới; còn với “người chăm sóc”, kết quả chủ yếu là hình ảnh phụ nữ. Đây là ví dụ điển hình cho cơ chế mà Tổ chức Phụ nữ Liên Hợp Quốc (UN Women) gọi là “vòng lặp thiên kiến”, trong đó các sai lệch xã hội được giữ nguyên và lặp lại trong thuật toán, tạo nên kết quả thiên lệch trong tuyển dụng, cho vay hay chăm sóc y tế.

“Bình luận”: Bản thân AI không phân biệt giới. Vấn đề nằm ở dữ liệu và cách chúng ta sử dụng nó. Một hệ thống huấn luyện từ dữ liệu thiên lệch không thể tạo ra kết quả công bằng – trừ khi có cơ chế kiểm duyệt và giám sát.

Một thống kê toàn cầu cho thấy chỉ 29,4% lực lượng kỹ sư AI là phụ nữ. Thiếu hụt chuyên gia nữ khiến cho việc hiệu chỉnh dữ liệu trở nên khó khăn hơn – tạo thành vòng luẩn quẩn giữa chênh lệch kỹ năng và sự loại trừ ngấm ngầm.

Trong bối cảnh đó, công nghệ “từ” blockchain được xem là chìa khóa. Nhờ vào tính minh bạch và không thể thay đổi, blockchain có thể giúp ghi lại nguồn gốc dữ liệu và theo dõi những điểm bất thường trong thuật toán AI.

Cụ thể, các thông tin học vấn, nghề nghiệp hay kinh nghiệm chăm sóc của phụ nữ có thể được lưu trữ “từ” on-chain dưới dạng xác thực không thể giả mạo. Hệ thống hợp đồng thông minh trong thanh toán có thể đảm bảo tốc độ, minh bạch và “tự động hóa” công bằng tiền lương – giảm thiểu rủi ro thao túng bởi thuật toán tư nhân.

Không dừng lại ở đó, thông qua quy trình “on-chain audit”, người kiểm duyệt có thể đánh giá liệu dữ liệu huấn luyện có chứa thành phần thiên kiến giới hay không. Nếu thuật toán học từ dữ liệu phân biệt đối xử – chẳng hạn như tự động loại bỏ hồ sơ ứng viên nữ có gián đoạn do sinh con – thì mô hình đó có thể bị yêu cầu chỉnh sửa hoặc loại khỏi các hợp đồng công.

“Bình luận”: Blockchain không loại bỏ thiên kiến, nhưng nó buộc chúng ta phải nhìn thẳng vào vấn đề. Một khi dữ liệu được minh bạch hóa, các mô hình có thể được cải thiện dựa trên bằng chứng cụ thể.

Với việc ngày càng nhiều công nghệ AI được tích hợp vào các dịch vụ tài chính phi tập trung (DeFi) hay nền tảng Web3, việc đảm bảo “từ” sự hiện diện cân bằng giới trở thành yếu tố mang tính chiến lược. Theo các chuyên gia ngành công nghệ chuỗi khối, việc phụ nữ bị gạt ra khỏi quy trình phát triển không chỉ là vấn đề đạo đức – mà có thể dẫn đến “khủng hoảng niềm tin” trong cộng đồng người dùng, ảnh hưởng tiêu cực đến tốc độ chấp nhận thị trường.

Một trong những đề xuất cụ thể là buộc các mô hình AI được sử dụng trong công việc tuyển dụng, đánh giá tín dụng hay dịch vụ công phải công khai dữ liệu huấn luyện trên blockchain. Nếu nguồn dữ liệu không rõ ràng, AI đó sẽ không được phép vận hành. Đồng thời, Nhà nước nên ưu tiên các dự án blockchain thúc đẩy “từ” quyền sáng tạo, chăm sóc và khoa học của phụ nữ, ví dụ như xây dựng hệ thống chia sẻ bản quyền bằng token độc quyền và hướng đến cộng đồng nữ giới sáng tạo.

Dù có lo ngại rằng blockchain có thể khiến hệ thống trở nên phức tạp hơn, nhiều chuyên gia cho rằng cấu trúc hiện tại vốn đã phức tạp – chỉ là những sai lệch đang bị che giấu. “Từ” blockchain không tạo ra sự phức tạp, mà đơn giản là phơi bày những gì vốn có, tạo điều kiện để xã hội dân sự, các nhà phát triển và cơ quan nhà nước cùng nhau điều chỉnh.

Điều quan trọng là AI cần được nhìn nhận không phải như định mệnh công nghệ, mà là một công cụ thiết kế lại xã hội. Và tiến trình thiết kế đó nên bắt đầu ngay “từ” on-chain – nơi phụ nữ có thể được ghi nhận là một phần trong cấu trúc tri thức, thay vì là người bị loại trừ bởi thuật toán dữ liệu lịch sử.

Kết luận: Công nghệ chuỗi khối “từ” blockchain không chỉ là lựa chọn công nghệ, mà là nền tảng để xây dựng một tương lai AI công bằng và hòa nhập hơn. Thế giới số của ngày mai sẽ chỉ thực sự bền vững nếu phụ nữ không phải là “biến số ngoài lề dữ liệu”, mà là một phần trung tâm trong quá trình kiến tạo.